این مقاله در دائرة المعارف قرآن لایدن توسط «لیندا. ل. کرن» (Linda L. Kern) نوشته شده است. مؤلف پس از بررسی مفهوم لغوی و اصطلاحی صحابه، به بررسی حجّیت قول صحابه و فضايل آنان می پردازد. آن گاه به اشاره هاي قرآنی صحابه و مشتقات آن می پردازد، سپس به بررسی صحابه در متون حدیثی و تفسیری، و برخی از اصحاب برتر و عظمت مهاجران و انصار اشاره می کند. هم چنین برخی از اختلاف هاي شیعه و سنی درباره صحابه و تفاوت در نقل حدیث ثقلین را تذكر مي دهد. مقاله از چند جنبه نقدپذير است.
اول، نویسنده به آن مواردی که جزء ضروریات بحث صحابه است، اشاره ننموده یا به صورت ناقص و گذرا از آن ها عبور كرده است.
دوم، به حاشیه ها و مباحث غیرضروری پرداخته است كه موجب انگيزش اختلاف هاي مذهبي است.
سوم، بیشتر مباحث را از دیدگاه اهل سنت بیان كرده است، درحالی که برخی از مباحث این مقاله از دیدگاه شیعه پذيرفتني نيست.

قرآن، پیامبر، صحابه، مستشرقان.

نویسنده در ابتدای مقاله در تعریف لغوی و اصطلاحی صحابه می گوید: گروهی از مردم که پیامبر را در طول زندگی او می شناختند و یا دیده بودند. وی به نقل از دایرة المعارف گلدزیهر پرسشي مطرح می کند که آیا دیدن پیامبر با چشم می تواند ملاک مناسبی برای معرفی يک شخص به عنوان صحابی باشد، ولي پاسخی به آن نمی دهد.

مؤلف درباره حجیت سنّت در کنار قرآن از دیدگاه شافعی، می گوید: سیره رفتاری پیامبر و اصحابش به عنوان یکی از چهار منبع اصلی شرع مطرح شده است و منبع دوم کنار قرآن دستور می دهد. حجیت سنّت پیامبر از خود قرآن بر اساس آیه «أَطِيعُوا اللّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ‏» استنباط می شود. اگرچه شافعی ادعا می کند قرآن هر چیزی را شرح می دهد، ولي استدلال می آورد که سنّت می تواند معنای عام و خاص بخش هاي قرآن را شرح دهد یا پاسخی برای مسأله ای که در قرآن نیامده است، آماده کند. وي در ادمه بیان می کند که سنّت می تواند فقط سنت دیگر را نسخ کند. مؤلف این ادعای شافعی را نشأت گرفته از این عقیدة وی که سنّت هرگز نمی تواند در تناقض با قرآن باشد، می داند.

نویسنده در اشاره هاي قرآنی صحابه بیان می کند که اصطلاح «اصحاب النبی» در هیچ جای قرآن به چشم نمی خورد. از نود و چهار موردی که اسم صاحب و جمع آن اصحاب در قرآن به چشم می خورد، تعداد وسیعی از نمونه ها به شرح ذیل یافت می شود: اصحاب النار (یا جهنم) و اصحاب الجنه (چهل و دو بار) و اصحاب الیمین و اصحاب الشمال (چهارده بار).

سپس منابع و کتاب هايي را که در آن ها از صحابه ياد شده است، در قالب نسخه های خطی در مورد یک صحابی، متونی که در فصل هایی از آن به زندگی شخصی صحابه پرداخته شده، مجموعه های حدیثی مشهور درباره فضايل صحابه و کتاب هاي اصحاب شناسی دسته بندی کرده است. وي پس از ذکر این مقدمات، بحث حجّیت قول صحابه به نقل از شافعی را مطرح مي كند و ارزش روایتی را که به صحابه مستند باشد، مانند روایتی مي داند که به خود پیامبر مستند است.

مؤلف در ادامه و در معرفی اصحابی که برتری ویژه ای دارند، بر اساس نظر اهل سنت، به عنوان برترین صحابه پیامبر یاد و به نقل از ابی داود و احمد بن حنبل روایت عشره المبشره را ذکر می کند: ده نفر در بهشت اند: محمد، ابوبکر، عمر، عثمان، علی، طلحه، زبیر، عبد الرحمن بن عوف، سعد بن ابی وقاص و سعید بن زید. در نقلی دیگر از ترمذی و احمد بن حنبل، ابوعبیده جراح را نیز جزو ده نفر بهشتی می آورد.

مؤلف در ادامه طبقه بندی صحابه، به مهاجران (همراهان پیامبر در هجرت از مکه به مدینه) و انصار (یاران او، اهل مدینه) اشاره و بیان می کند که مهاجران، مشرکان و بت پرستان اهل مکه بودند که به دین اسلام در آمدند. انصار از قبیله های اوس و خزرج مدینه بودند که در آغاز مسلمان شدند. این دو گروه با نام در سوره (توبه/ 100 و 117) ذکر شده اند. آن گاه واژه انصار را به معنای کمک به کسی که توسط دشمنش مورد بی احترامی قرار گرفته است، بر می گرداند و به نمونه کاربردی آن در سوره (انفال/ 8) اشاره می نماید. گروه دیگری از صحابه برجسته که مؤلف در مقاله به آن اشاره می کند، اصحاب صفّه است. پس از تعریف واژه صفه، اهل صفّه را علت به وجود آمدن صوفیگری در اسلام می داند و به نقل از کعب قرظی، آیات (بقره/ 273؛ انعام/ 52؛ کهف/ 28ـ27؛ شوری/ 27ـ 26) را اشاره به اصحاب الصفّه مي داند.

در ادامه معرفی صحابه برتر پیامبر(ص)، اختلاف نظر بین شیعه و سنی درباره جانشینی پیامبر(ص) را متذکر می شود و از قول شیعه می گوید: خلیفه بعد از پیامبر(ص)، حضرت علی(ع) است. هم چنین به برخی اختلاف های دیگر شیعه اشاره مي كند.

در نهایت طبق خبر متواتر درباره اهل کسا از قول شیعه، درباره نزول آیه سي و سه سوره احزاب گزارش می دهد که محمد9 یک روز صبح برای ملاقات با هیأت نمایندگان نجران بیرون رفته بود و دخترش فاطمه، همسرش علی و پسرانش حسن و حسین را زیر عبایش کشید. در ادامه به نقل از شیعه، اهل بیت: یا خانواده پیامبر9، را مقام نجات ویژه و رستگاری بخش بیان مي كند و به دو نسخه متفاوت از حدیث ثقلین که در یکی، دو مأمن برای جهانیان «کتابش و سنت پیامبر» داده است و در دیگری، به کتابش و خانواده (عترت) اشاره می نماید. در انتها همه صحابه را برای همه مسلمانان به ويژه اهل سنت، مایه نجات معرفی می کند.

بررسي مقاله صحابه را در دو مرحله پي مي گيريم.

اول. جنبه مثبت مقاله؛ نويسنده واژه صحابه در قرآن را بررسي كرده و به برخی از گروه صحابة برجسته، مثل خلفاء راشدین، مهاجرین و انصار، اصحاب صفه و اهل بیت:، اشاره و در بیان مقام اهل بیت: و جانشینی پیامبر9، بدون جانب داری خاصی، دیدگاه شیعه را در کنار اهل سنت نقل كرده است.
دوم: ناقص بودن برخی از مطالب مقاله، مثل تعریف و مفهوم صحابه، حجّیت قول صحابه و بی توجهی به برخی موضوعات مهم در این بحث، مثل عدالت صحابه و دیدگاه های متفاوت درباره آن، بررسی نكردن آیات ویژه در خصوص صحابه، مثل سوره فتح/29؛ حشر/9ـ 8؛ انفال/ 74؛ فتح/ 18؛ توبه/ 118 و100؛ بقره/ 143. در ضمن نویسنده اکثر مباحث خود را از دیدگاه اهل سنت نقل می کند و از منابع آنان استفاده می نماید؛ هر چند که منابع مورد استناد بسیار کم بوده و نشاني ارجاعات نیز ناقص بیان شده است.
سوم. دسته بندی نكردن و منسجم نبودن موضوعات مقاله، به گونه اي که شاهد نوعی پراکندگی و گسیختگی مباحث هستیم و نتیجه گیری قابل ذکری از مباحث دریافت نمی شود و خواننده در سردرگمی باقی می ماند.

نویسنده در تعریف صحابه می گوید:
«گروهی از مردم که پیامبر را در طول زندگی او می شناختند یا دیده بودند».
تعریف ذکر شده از صحابه، از لحاظ لغوی و اصطلاحی کاستی های فراوانی نسبت به تعريف هاي رایج بين اهل سنت و شیعه دارد.
صحابه در لغت، به فتح، جمع صاحب و جمع فاعل بر وزن فَعاله است (ابن منظور، لسان العرب، ج7، ص286). صحابه همان اصحاب است (ابن دريد، جمهره اللغة، ج1، ص280). صحابه به معني هرچيزي است که ملازم ديگري باشد. (فراهيدي، کتاب العين، ج3، ص124). هم چنین صحابه به کسي گفته مي شود که همراهي اش با ديگري بسيار باشد (راغب، المفردات، ص275). اين واژه بر نزديکي هم دلالت مي کند و به هر چيزي که با ديگري سازگار باشد، گفته مي شود (ابن فارسي، معجم المقاييس اللغه، ج3، ص335).
دانشمندان اهل سنت آراي گوناگوني در تعریف اصطلاحی صحابه، مطرح کرده اند که به طور کلی، دو شرط «ديدن» و «همراهي» را مي توان وجه غالب آن ها شمرد.
اول. ديدن. ابن صلاح مي گويد: هر مسلماني که رسول خدا را ببيند (سيوطي، تدريب الراوي، ج2، ص209). سمعاني آن را توسعه مي دهد و حتي کسي را که يک بار پيامبر را ديده باشد، صحابي مي شمارد (ابن حجر، الاصابة، ج1، ص7؛ سخاوي، فتح المغيث في شرح الفيه الحديث، ص343). محمد ابن عمر واقدي معتقد است هرکس پيامبر خدا را در حال بلوغ ديده و امر دين را بفهمد و به آن راضي باشد، صحابي پيامبر است؛ اگرچه ساعاتي از روز او را درک کرده باشد (خطيب، الکفايه في علم الرواية، ص5) احمد بن حنبل مي گويد: هر کس يک سال يا يک ماه يا يک روز يا ساعتي مصاحب پيامبر باشد، صحابي شمرده مي شود (ابن اثير، اسد الغابه، ج1، ص10).
دوم. همراهي. سعيد بن مسيّب معتقد است صحابي کسي است كه يک يا دو سال با رسول خدا بوده يا در يک يا دو جنگ با حضرت هم کاري كرده باشد (خطيب، همان، ص69؛ ابن اثير، همان، ج1، ص10؛ سيوطي، تدريب الراوي، ج2، ص211). ابن فورک مي گويد: همنشيني او با رسول خدا بايد زياد باشد و به اين امر، معروف باشد (ابن عبدالبر، الاستيعاب، ج1، ص9؛ فتح المغيث في شرح الفيه الحديث،ج1،ص7؛سخاوي، فتح المغيث، ج3، ص84). برخي نیز معتقدند صحابي کسي است که با پيامبر صحبت مي کند و هم نشيني اش طولاني است و از او علم مي گيرد (الصحابه في القرآن و السنه و التاريخ، ص17).
نویسنده در تعریف صحابه، تنها به شرط دیدن بسنده کرده است. ابن حجر در تعریف مقبولی نزد اهل سنت، می گوید:
«صحابي کسي است که با وصف ايمان، با پيامبر ملاقات کرده و مسلمان از دنيا رفته باشد؛ چه مجالست او با پيامبر طولاني باشد يا نباشد، خواه روايتي از حضرت نقل کرده باشد يا نه؛ در غزوه اي با پيامبر شرکت کرده باشد يا نکرده باشد» (ابن حجر، الاصابة، ج1، ص8 ـ 4؛ فتح المغيث في شرح الفيه الحديث، ص 346).
صحابي از دیدگاه شیعه به کسي گفته مي شود که مصاحبت طولاني با پيامبر داشته و در ماجراهاي حساس و مهم، همراه حضرت و در اوامر و نواهي، مطيع ايشان باشد و تا موقع مرگ متّصف به آن اوصاف باقي بماند (شهيد ثاني، الرعاية في علم الدراية، ص 339؛ همو، الدراية في مصطلح الحديث، ص 120).
بنابراين، ديدگاه مؤلف مقالة «اصحاب نبي» از نظر لغوي اشكال دارد و از نظر اصطلاحي غيرمستند و ناقص است؛ افزون بر اين كه به ديدگاه شيعه نيز توجهي نكرده است.

نویسنده به نقل از شافعی درباره حجّیت قول صحابه می گوید:
«حداقل دلیل برای حجیت یک روایت، آن است که یا باید به صورت «مُعَنعَن» به پیامبر یا یک نفر بعد از پیامبر متصل شود».
در توضیح باید گفت از دید اهل سنت قولي که از صحابه رسيده، معمولاً دو نوع است. مطالبي که به واسطه آن ها از رسول خدا به صورت متصل نقل شده است (سيوطي، تدريب الراوي، ج1، ص 184ـ183؛ ابن كثير، الباعث الحثيث، ج1، ص 147). مطالبي که از خود صحابي نقل شده و به پيامبر استناد داده نمي شود که به آن حديث موقوف مي گويند (نخبه الفکر، ص170).
احادیث معنعنی که راویان ثقه از پیغمبر نقل مي كنند، به اتفاق جمهور صحیح اند، اما احادیثی که از صحابی بدون استناد به پیامبر نقل شود، (احادیث موقوف) از دید مشهور اهل سنّت، صحیح می باشد (حاكم، المستدرک علي الصحيحين، ج 2، ص258 و263؛ ذهبي، التفسير والمفسرون، ج1، ص96؛ البرهان، ج2، صص157ـ 156؛ سيوطي، الاتقان، ج4ـ3، ص473ـ472) و به آن عمل می شود؛ اما این گونه احادیث از منظر شيعه جزء احاديث ضعيف، مرسل و بدون حجیت می باشد (حسين استرآبادي، رواشح السماويه، ص264؛ مدير شانه چي، علم الحديث و دراية الحديث، ص46؛ خويي، معجم رجال الحديث، ج1، ص83 ـ 82؛ طباطبايي، الميزان في تفسير القرآن، ج12، ص262ـ261).
از آن رو که اهل سنت به عدالت همه صحابه قائل اند، قول آنان را حجت مي دانند و عملي را که منافي با عدالت آنان باشد، ثابت شده نمي دانند. هم چنين به آن چه مورخان درباره فسق برخی صحابه ذکر کرده اند، وقعي نمي نهند؛ یا گفته آنان را درست نمي دانند یا توجيهي براي ردّ آن مي آورند (سيوطي، تدريب الراوي، ج2، ص191). این در حالی است که از نظر مذهب شيعه، صرف عدالت، حجيّت نمي آورد؛ بلکه آن چيزي که سبب حجيت قول مي شود، عصمت است؛ و آيه 44 سوره نحل بر حجّيت سخن پيامبر دلالت دارد و حديث ثقلين حجيت قول اهل بيت: را بيان مي کند، اما دليلي بر حجيت گفتار ديگران وجود ندارد (معجم رجال الحديث، ج1، صص 83 ـ 82؛ الميزان، ج 12، ص262ـ261).
حاصل اين كه صدور احادیث باید به طور صحيح از پيامبر يا امامان معصوم باشد؛ چون گفته آنان حجیت دارد و مبنای عمل عبادی و شرعی است؛ اما قول صحابه هر چند عادل و صالح باشند، نمی تواند برای دیگران حجت باشد و مبنای عمل شرعی گردد (ر.ك. به: طباطبايي، الميزان في تفسير القرآن، ج12، ص262)؛ هر چند اقوال صحابه در فهم معناي لغوي و نقل روايات پيامبر9 و شأن نزول آيات، با شرايطي، پذيرفته مي شود.

نویسنده مقاله بر اساس دیدگاه اهل تسنن به تعریف سنّت می پردازد و بر همین اساس قول صحابه را در کنار قول، فعل و تقریر پیامبر، جزو سنت مي شمرد. سنت بودن قول صحابه در دیدگاه اهل سنت، از اعتقاد به عدالت همه صحابه نشأت می گیرد؛ چرا که علمای اهل تسنن نه تنها همه صحابه را عادل می شناسند (ابن كثير، الباعث الحثیث، ج2، ص 498؛ فتح المغيث في شرح الفية الحديث، ص349؛ ابن عبدالبر، الاستيعاب، ج1، ص2؛ ذهبي، روات الثقات، ج1، ص34؛ ذهبي، التفسير والمفسرون، ج1، ص 34؛ ذهبي، ميزان الاعتدل في نقد الرجال، ج1، ص2؛ آلوسي، روح المعاني، ج6، ص 140)؛ بلکه بعضی از آنان به عصمت همه صحابه معتقدند (ابن اثير، اسد الغابه، ج1، ص 24؛ ابن حجر، الاصابه، ج1، ص2). شیعه با این نظریه مخالف است و سنّت را شامل گفتار، کردار و تقریر معصوم: می داند (علم الحديث ودرایه الحدیث، ص11) و ضمن احترام به اصحاب پيامبر، قول آنان را مانند قول ديگر دانشمندان مي داند و معتقد است صحابه با همه امتیازاتی که دارند، مصون از خطا نیستند و نظر آنان نمی تواند برای دیگران حجت باشد.
علاوه بر این آياتي (در سوره منافقين و توبه) در مورد نفاق برخی صحابه وارد شده است و روايات صحیحی نيز بر بی عدالتی برخي از آن ها دلالت دارد (نهج البلاغه، خطبه 97 و17؛ شهيد ثاني، الرعایة فی علم الدرایة، ص343؛ امين، اعيان الشيعه، ج1، ص113؛ مقدس اردبيلي، زبدة البيان في احکام القرآن، ص400؛ رضوي، آراء علما و المسلمين في التقيه و الصحابه و الصيانه القران الکريم، ص 48؛ سبحاني، منشور جاويد قرآن، ج3، ص383).

نویسنده اصحاب پیامبر را مایه نجات همه مسلمانان معرفی می کند. این سخن نشأت گرفته از حدیث «أصحابی کالنجوم بایهم اقتدیتم اهتدیتم» می باشد که از اهل سنت نقل شده است. این روایت كه از لحاظ سندی و محتوایی نقد شده، از طريق سلام بن سليم از حارث بن غصين از أعمش از أبي سفيان از جابر به صورت مرفوع به پیامبر9 نسبت داده شده است (ابن عبد البر، جامع بيان العلم و فضله، ج2، ص91؛ ابن حزم، الإحكام، ج6، ص243؛ النووي، موسوعة أقوال دارقطني، ج10، ص82؛ شوشتري، الصوارم‏ المهرقة، ص77).
این سند مخدوش است، زیرا حارث بن غصين، راوی مجهول (ذهبي، ميزان الاعتدال، ج8، ص73؛ النووي، موسوعة أقوال دارقطني، ج10، ص82؛ ابن حجر، لسان الميزان، ج2، ص137) است و أبو سفيان نیز از ضعفا (ابن حزم، الإحكام، ج6، ص244) می باشد. غیر از این سند، پنج سند دیگر نیز برای اين روايت نقل شده است که همه خدشه دار و ضعیف اند (شافعي، البدر المنير في تخريج الاحاديث والآثار الواقعة في شرح الكبير، ج9، ص587)؛ حتي برخی از علمای اهل سنت این حدیث را جزو احادیث موضوعه آورده اند (ابن حزم، رسائل، ج3، ص96؛ ابن قيّم الجوزية، إعلام الموقعين، ج2، ص242؛ ابن منده، الفوائد، ج1، ص29؛ ابورية، اضواء على السنة المحمدية، ص344؛ جكني أضواء البيان في إيضاح القرآن بالقرآن، ج7، ص330؛ الحكيم، الأصول العامة للفقه المقارن، ص138) و گفته اند که سلام بن سليمان احادیث جعلی را روایت می کرد (ألباني، سلسلة الأحاديث الضعيفة والموضوعة،ج1، ص144). بر همین اساس این روایت در کتب معتبر حدیثی اهل سنت از جمله صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ترمذی و مسند احمد بن حنبل نیامده است.
حديث از نظر دلالی نیز اشکال دارد؛ زيرا ممکن نیست به سنت همه صحابه که احیاناً با یک دیگر متناقض است، اقتدا شود؛ چرا که در برخی نقل ها آمده است که صحابه یک دیگر را تكفير مي كردند و بعضی به گمراهی برخي دیگر شهادت مي دادند و خون بعضی دیگر را حلال مي دانستند. ماجراهایی که در قتل عثمان و جنگ بصره و صفين و دیگر اختلافات بین صحابه اتفاق افتاد، از همین دست است (ابن طاووس،الطرائف،ج2،ص523؛ ابن ابي الحديد، شرح ‏نهج‏البلاغة، ج 20، ص 28). در ضمن نقل های تاریخی صحیح و صریحی مبنی بر فسق و فجور برخی از صحابه وجود دارد (الإفصاح ص50 ـ 49). با این اوصاف چگونه ممکن است برخي صحابی که خود دچار عصیان و گناه بودند، مقتدا و هادی مسلمانان باشند؟ بنابراین مسأله از جنبه نقلی و عقلی پذيرفتني نيست؛ البته صحابه معصوم، مثل امام علي(ع) و امام حسن و امام حسين(ع) مقتداي امت و هادي مردم هستند؛ ولي همه صحابه اين گونه نبودند.

نویسنده مقاله در ادامه بحث، روایت عشرة المبشرة[1] را در منقبت برخی صحابه از قول اهل سنت مطرح می کند. این روایت از لحاظ سندی و محتوایی و متنی ضعف هایی دارد که حدیث را اعتماد ناپذير می کند.
نقد سندی: در سُنن ترمذى و مسند احمد بن حنبل، از قول حُميد بن عبدالرحمن نقل شده است.
«من از پدرم و او از پيامبر اكرم9 آن را نقل كرده است» (الترمذى، سنن، ج5، ص311؛ أحمد بن حنبل، فضائل الصحابة، ج1، ص114).
در حالی که حمید بن عبدالرحمن صحابی نبود، بلکه تابعی بود و نمي تواند عبدالرحمن بن عوف را درک كند؛ چرا که حمید در سال 32 ق متولد شد (ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج3، ص40) و پدرش در همین سال یا سال 33 از دنیا رفت، پس این اسناد صحیح نيستند (ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج6، ص222؛ اميني، الغدیر، ج10، ص122).
در این سند شخصى به نام عبدالعزيز بن محمد دراوردى وجود دارد که سخنانش قابل احتجاج نيست و در حدیث قوی نمی باشد (ابن حجر، تهذيب التهذيب، ج3، ص471؛ ذهبي، ميزان الاعتدال، ج2، ص634)؛ اما بیشتر طرق حدیث از سعید بن زید نقل شده است که در سنن ابى داود، (أبى داود، سنن، ج2، ص401) در سند این روایت، شخصی به نام عبدالله بن ظالم وجود دارد که بخاری و مسلم، حدیث وی را صحیح نمي دانستند و بدان احتجاج نمی کردند. (حاكم نيشابوري، المستدرك على الصحيحين، ج3، ص317ـ 316)، از همین روی حدیث عشره المبشره را در کتب صحیح خود نیاورده اند. در ضمن «عبدالواحد بن زياد عبدى بصرى» نیز در این سند دیده می شود که اعتمادناپذير و غیر ثقه می باشد (ذهبي، تذكرة الحفاظ، ج1، ص258). در سنن ابن ماجه (ابن ماجه، سنن، ج 1، ص 48) نیز «هشام بن عمار» هست که اکثر احادیث او بدون پایه و اساس است (ابن حجر، تهذيب التهذيب، ج6، ص37) و احادیث موضوعه را از ابوهریره نقل می کرد (الأصبهاني، الضعفاء، ج1، ص67). در المعجم الأوسط، (طبراني، المعجم الأوسط، ج2، ص290) در سندش شخصى به نام «وليد بن عبدالله بن جميع زهرى» هست كه ابن حبان وى را در شمار راويان ضعيف و اعتمادناپذير آورده است (ابن حجر، تهذيب التهذيب، ج 11، ص 122).
نقد محتوایی: این حدیث از حيث متن نيز مضطرب است؛ زيرا در بعضى از اقوال، ابوعبيدة بن جراح از جمله ده نفر شمرده شده است (الترمذى، سنن، ج13، ص360؛ ابن اثير، جامع الأصول في أحاديث الرسول، ج8، ص557؛ طبراني، المعجم الأوسط، ج2، ص351؛ ابن حبان، صحيح، ج15، ص463) و در برخى به ابن مسعود (حاكم نيشابوري، المستدرك على الصحيحين، ج3، ص358) بشارت داده شده است. جالب اين كه در نقلی دیگر نامى از هيچ يك از اين دو نفر نيست و به جای آن ها اسم پیامبر اکرم9 دیده می شود (أبي داود، سنن، ج4، ص343؛ ابن ماجه، سنن، ج 1، ص 48، ابن حبان، صحيح، ج15، ص454).
در میان این ده نفر که به بهشت بشارت داده شده اند، اختلاف ها، تضادها و جنگ هایی را شاهد بودیم و بعضی از این افراد به نزاع و کشمکش با ديگري پرداختند. براي مثال طلحه و زبیر بیعت با خلیفه وقت، حضرت علی(ع) را شکستند و به روی حضرت شمشیر کشیدند و زبیر در این جنگ کشته شد، حال چگونه ممکن است طلحه و زبیر در کنار حضرت علی(ع) در بهشت باشند. سعد بن ابی وقاص نیز از کسانی بود که در زمان خلافت امام علی(ع) حاضر به اطاعت از اوامر ایشان نشد و در جنگ صفین از حضرت حمایت نکرد، آیا چنین شخصی می تواند در کنار امام علی(ع) در بهشت باشد؟؟! نكته ديگرى كه باعث تضعيف حديث مى شود، اين است كه راویان روایت، یعنی عبدالرحمن بن عوف و سعيد بن زيد، خود را نیز جزء افراد بشارت داده شده به بهشت آورده اند؛ از طرفى بايد پرسيد چرا حديث از هشت نفر ديگر نقل نشده است؟! به همین دلیل سوء ظنّ حاصل مى شود كه برخي از افراد اين حديث را در شأن خود و برخی صحابه جعل كرده باشند (هاشمي البصري، الطبقات ‏الكبرى، ج‏3، ص293؛ اميني، الغدیر، ج 10، ص 122).

نویسنده مقاله در طی معرفی اصحاب در قرآن به «اصحاب الصفه» اشاره می کند و با توجه به هم سانی بین کلمات عربی، صفّه و صوفی را از یک ریشه می داند و در نتیجه این گروه را منشأ پیدایش عرفان معرفی می کند.
به نظر لغت شناسان «صُفّه» از ریشه (ص ف ف) به معنی ایوان است (حسيني الواسطي الزبيدي الحنفي، تاج العروس من جواهرالقاموس، ج 12، ص 325؛ ابن اثير، النهاية في غريب الحديث والاثر، ج3، ص38)؛ اما صوفی از ریشه «صوف» و منسوب به جامه پشمينى است که بر تن پوشانده می شود يا منسوب به صوفه، يعنى همان ها كه در كعبه خدمت مى‏كنند و به خاطر اشتغالشان به عبادت در كعبه صوفى ناميده شدند يا منسوب به گیاه صوفیان که پرز دارد، است (راغب اصفهاني، المفردات في غريب القرآن، ص499).
بر اساس دیدگاه علامه طباطبایی، تصوف در زمان حکومت بنی امیه به وجود آمد و ريشه در عهد خلفا داشت؛ البته نه به عنوان تصوف، بلكه به عنوان زهدگرايى؛ ولى در اوايل حكومت بنى عباس، با پيدا شدن صوفیانی هم چون بايزيد بسطامى، جنيد، شبلى، معروف كرخى و غير ايشان، به صورت رسمي به عنوان يك مكتب ظاهر شد؛ بنابراین نسبت دادن اهل تصوف به اصحاب صفه، نارواست و از جنبه تاریخی نیز دليلي ندارد؛ چراکه به وجود آمدن مکتب تصوف عوامل دیگری داشت. (طباطبايي، الميزان في تفسيرالقرآن، ج‏5، ص281).

نویسنده مقاله با آميختن شأن نزول آیه تطهیر و آیه مباهله می گوید:
«طبق خبر متواتر درباره اهل کسا، شیعه گزارش می دهد که حضرت محمد(ص) یک روز صبح برای ملاقات هیأت نمایندگان نجران بیرون رفته بود و دخترش فاطمه، همسر او علی و پسرانش حسن و حسین را زیر عبایش کشید. او سپس کلمات سوره احزاب، 33 را ادا می کند: خدا فقط می خواهد پلیدی را از شما دور کند به عنوان اهل بیت، و شما را تطهیر می کند».
درباره شأن نزول آیه 33 سوره احزاب، در مضمون بسیاری از احادیث آمده است که پیامبر9 فاطمه3، على7، حسن7 و حسين7 را زیر كسا فرا خواند و ايشان را پوشانيد و دست به دعا برداشت و فرمود: «خدايا اين ها اهل بيت و ويژگان من مي باشند، پليدى را از آن ها دور ساز و به تمام معنا پاكيزه‏شان فرما». آن گاه آیه تطهیر نازل شد (الواحدي، أسباب نزول القرآن، ص369؛ بيهقي، السنن الكبرى، ج2؛ ص150؛ آلوسي، روح المعاني، ج‏11، ص195؛ طبرسي، مجمع البيان، ج‏8، ص559؛ احمد، مسند، ج6، ص292؛ حاكم نيشابوري، المستدرك علی الصحیحین، ج2، ص416؛ الموفق الخوارزمي، المناقب، ص61. در برخی از روایات آمده است که پس از نزول آیه، پیامبر اهل بیت(ع) را زیر کسا گرفت. سنن الترمذي، ج5، ص30)؛ در حالی که قضیه مباهله با این جریان متفاوت است براساس روایات شیعه و سنی، رسول اکرم در صبح روز مقرری، همراه امام علی(ع)، حضرت فاطمه(س)، امام حسن و حسین(ع) برای مباهله نزد مسیحیان نجران رفت و آن ها با مشاهده پیامبر با اهل بیتش از مباهله منصرف شدند (واحدي، أسباب نزول القرآن، ص108ـ107؛ زمخشري، الكشاف، ج‏1، ص 369ـ368؛ حاكم نيشابوري، معرفة علوم الحديث، ص50؛ ابن كثير دمشقي البداية والنهاية، ج5، ص65؛ الموفق الخوارزمي، المناقب، ص195).
نویسنده در ادامه در معنای واژه «رجس» می گوید:
«از دیدگاه سنی ها ناپاکی در این آیه به بی ایمانی تفسیر می شود، شیعه آن را بابت ناپاکی جهان و به خصوص خلفای سنی ها می فهمد».
این تفسیر ارائه شده به خصوص از دید شیعه گنگ و نامفهوم می باشد. در تفاسیر و منابع شیعی آن چه در مورد رجس گفته شده، غیر از چیزی است که در این مقاله آمده است.
رجس در لغت به معنى موجود پليد و ناپاك است و اين پليدى چهار گونه است. گاهى از نظر غريزه و طبع، گاهى از نظر فكر و عقل، گاهى از جهت شرع و گاهى هم از تمام جهات است (راغب اصفهاني، المفردات في غريب القرآن، ص342) واژه رجس صفت از ماده «رجاست»، هيأتى در نفس آدمى است یا در ظاهر موجود پليد، كه آدمى را به اجتناب و نفرت وامي دارد (اندلسي، البحر المحيط في التفسير،ج‏8، ص478؛ ابن عجيبه، البحرالمديد في تفسيرالقرآن المجيد، ج‏4، ص429). اين رجس در آیه مورد نظر با «الف لام» جنس آمده است و شامل انواع پليدي ها و هيأت هاى خبيثه و رذيله مي شود (طباطبايي، الميزان في تفسير القرآن، ج ‏16، ص312؛ بيضاوي، أنوار التنزيل و أسرار التأويل، ج ‏4، ص231).
برخی از مصادیق رجس به این شرح می باشد: 1ـ گناه. 2ـ شرك و كفر. 3ـ شيطان. 4ـ کارهای زشت و اخلاق بد، افعال زشت، مانند فواحشی که ظاهر و باطن آشکار می شود و اخلاق بد مانند بخل،حسد و قطع رحم. 5ـ شک (مجلسي، بحارالأنوار،ج35، ص214 وج19، ص287؛ بحراني، البرهان في تفسيرالقرآن، ج‏4، ص444 و 463؛ كوفي، تفسير فرات‏ الكوفي، ص340؛ عياشي، تفسيرالعياشي، ج1، ص17؛ سمرقندي، بحرالعلوم، ج‏3، ص60؛ ابن عاشور، التحريروالتنوير، ج‏21، ص246؛ ابن عجيبه، البحر المديد في تفسير القرآن المجيد، ج‏4، ص429؛ حسيني، تأويل‏الآيات‏ الظاهرة، ص450ـ448؛ اندلسي، البحر المحيط في التفسير، ج ‏8، ص 478).
طهارت، عدم رجس، شامل جميع مراتب طهارت (قلب، نفس و جوارح) می باشد، همان مقام عصمت و مستكمل جميع كمالات است (طوسي، التبيان في تفسير القرآن، ج‏8، ص340؛ طبرسي، إعلام‏الورى، ص209).

نویسنده در انتهای مقاله و در ادامه بحث اهل بیت پیامبر(ص) حدیث ثقلین را نقل مي كند و آن را به دو شکل از پیامبر بیان می کند؛ بدون آن که صحت و سقم آن را از جنبه سندی و متنی مورد بررسی قرار دهد.
در نقل مشهور حدیث ثقلین که بین عامه و خاصه متواتر است، پیامبر(ص)، قرآن و اهل بیت: را دو شیء گران بها در کنار هم، برای هدایت انسان ها تا ابد، معرفی می کند. «عَنِ النَّبِيِّ(ص) إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي وَإِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ» (ابن اثير، أسدالغابة، ج‏1، ص490؛ ذهبي، تاريخ ‏الإسلام و وفيات المشاهير والاعلام، ج‏14، ص264؛ يعقوبي، تاريخ‏ اليعقوبى، ج‏2، ص111؛ ابن كثير، البداية والنهاية، ج ‏5، ص209؛ أحمد، مسند، ج3، ص14؛ هاشمي البصري، الطبقات‏الكبرى، ج‏2، ص150؛ حاكم نيشابوري، المستدرك على الصحيحين، ج3، ص 160؛ الترمذي، سنن، ج12، ص258؛ احمد بن حنبل، فضائل الصحابة، ج2، ص 585؛ كليني، الكافي، ج2، ص414؛ مجلسي، بحارالأنوار، ج2، ص100؛ طبرسي، الاحتجاج، ج 1، ص149؛ مفيد، الإرشاد، ج1، ص 176؛ ذهبي، إرشاد القلوب، ج1، ص131؛ طبرسي، إعلام ‏الورى، ص132؛ مفيد، الإفصاح، ص223؛ ‏الصدوق، الأمالي، ص 415؛ الطوسي، الأمالي، ص255؛ صفار، بصائرالدرجات، ص413؛ حسيني استرآبادي، تأويل‏الآيات ‏الظاهرة، ص616؛ علي بن يونس، الصراط المستقيم، ج2، ص32؛ صدوق، عيون‏أخبارالرضا7، ج2، ص62؛ صالحي شامي، سبل ‏الهدى والرشاد في سيرة خيرالعباد، ج‏12، ص232؛ واعظ خرگوشي، شرف ‏النبى، ص 248؛ البسوي، المعرفة والتاريخ، ج‏1، ص536؛ البغدادي، المنمق في اخبار قريش، ص25؛ البلاذري، جمل من انساب الأشراف،ج‏2،ص111؛المقريزي، إمتاع‏الأسماع، ج ‏6، ص 13و15؛ حر عاملي، وسائل‏الشيعة، ج 27، ص 34؛ محدث نوري، مستدرك‏ الوسائل، ج 7، ص 255).
در کنار این قول مشهور، روایت دیگری به پیامبر منتسب شده است که طبق آن، حضرت قرآن و سنت را در کنار یک دیگر برای هدایت مردم تا ابد باقی گذاشته است.[2]
با بررسی سند روایت اخیر مشخص می گردد.
اولاً، اين حديث در كتب اصيل روايي اهل سنت نقل نشده است.
ثانياً، سلسله سند روایت به ابوهریره بر می گردد. در بین رجالی ها معروف است که ابوهریره به پیامبر خدا دروغ می بست (مجلسي، بحارالأنوار، ج2، ص 217؛ صدوق، الخصال، ج 1، ص 190؛ خوئي، معجم رجال الحديث، ج ‏11، ص 80) و از کعب الاحبار یهودی، جاعل حدیث روایت نقل و به او اعتماد می کرد (سبحاني تبريزي، موسوعة طبقات الفقهاء، ج‏1، ص 40).
هم چنین از جمله جعل کنندگان اخبار نادرستی براي امام علی(ع) به دستور معاويه بود (ابن ابي الحديد، شرح ‏نهج‏البلاغة، ج 4، ص 63) و معاويه در قبال اين خوش خدمتى، امارت مدينه را به وی سپرد. (ابورية، شيخ المضيرة أبو هريرة، ص273؛ همو، أضواء على السنة المحمدية، ص 216؛ ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 539).
با این که وی تنها يك سال و نه ماه با پيامبر مصاحبت داشت، از او بیش از همه صحابه روایت هست. وي براى تجارت و گردآورى ثروت، حديث جعل مي كرد (شيخ المضيرة أبو هريرة، ص125ـ124)، پس این روایت ضعیف و غیر معتبر نبايد مورد استناد نويسنده مقاله قرار می گرفت و در کنار نقل مشهورِ حدیث ثقلین، مطرح می شد.

یکی از مباحث مهم در تاریخ اسلام، موضوع صحابه، جایگاه و حجّیت قول آنان است که در بین دو فرقه دیدگاه های مختلف و متفاوتی هست. با این که لیندا. ل.کرن نویسنده این مقاله، مانند سایر مستشرقان و خاورشناسان، این مسأله مهم را مورد توجه قرار داده، اما نتوانسته است به طور کامل بحث را روشن و ابعاد گوناگون و مسائل پیرامون آن را آشکار سازد. وی در بررسی مفاهیم، علاوه بر این که به منابع اصیل اسلامی مراجعه نكرده است، اکثر منابع مورد استفاده اش هم از منابع اهل سنت می باشد و از دیدگاه آنان به مسائل و رویدادها نگريسته است؛ افزون بر آن كه كمتر به منابع متعدد آن ها مراجعه كرده و حتي برخي مطالب را دقيق نقل ننموده است که این مشكل، اساس لغزش پژوهش های اسلامی از سوی مستشرقان است. مؤلف بر اساس روایات و اعتقادات اهل سنت، به مسأله حجّیت قول صحابه، مایه نجات بودن همه آنان، روایت عشره المبشره و... توجه مي كند که این مباحث خدشه پذيرند و نقدهایی بر آن ها وارد شده است. مقاله به طور کلی بدون دسته بندی، نظم و انسجام خاصی است و پراکندگی در موضوعات مختلف آن ديده مي شود و یک جانبه به مسائل نگریسته است که چنین پژوهش هایی از نظر روشي اعتبار و ارزش علمی ندارد.

1. آلوسي البغدادي، شهاب الدين سيد محمود، روح المعاني في تفسير القرآن العظيم، دارالکتب العلميه، بيروت، 1415ق.
2. ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، دار الأحياء التراث العربي، بيروت، 1965م.
3. ابن أثير، أبو السعادات المبارك بن محمد الجزري، جامع الأصول في أحاديث الرسول، تحقيق، عبد القادر الأرنؤوط، مكتبة الحلواني/ مطبعة الملاح/ مكتبة دار البيان، بی جا، 1392ق، چ اول.
4. همو، النهاية في غريب الحديث والأثر، تحقيق، طاهر أحمد الزاوى، محمودمحمد الطناحي، المكتبة العلمية، بيروت، 1399ق.
5. ابن أثير، عز الدين، اسد الغابه في معرفة الصحابة، دار الکتب العلمية، بيروت، بي تا.
6. ابن إسحاق السجستاني، أبو بكر عبد الله بن سليمان بن الأشعث، سنن أبي داود، دار الكتاب العربي، بيروت، بي تا.
7. ابن حبان، محمد بن حبان بن أحمد أبو حاتم التميمي البستي، صحيح ابن حبان بترتيب ابن بلبان، تحقيق، شعيب الأرنؤوط، مؤسسة الرسالة، بيروت، 1414ق./1993م چ دوم.
8. ابن حجر العسقلانى، احمدبن على، الإصابة فى تمييز الصحابة، تحقيق، عادل احمد عبد الموجود و على محمد معوض، دارالكتب العلمية، بيروت، 1415ق/1995م، چ اول.
9. ابن حجر العسقلانى، احمدبن على، نخبة الفکر فی مصطلح اهل الاثر، دار طريق للنشر والتوزيع، الرياض، 1422ق./ 2001م.
10. همو، تهذیب التهذیب، دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت، 1404ق./ 1984م، چ اول.
11. همو، لسان الميزان، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، بيروت، 1390ق/1971م، چ دوم.
12. ابن حزم الاندلسی، ابی محمد علی، الاحكام فی اصول الاحکام، العاصمة، القاهرة، بی تا.
13. ابن دريد، ابي بکر محمد ابن حسن، جمهرة اللغة، دار العلم الملايين، بيروت، 1987م.
14. ابن طاوس حلي، سيد علي، الطرائف في معرفة مذاهب الطوائف، مطبعة الخيام، قم، 1400 ق.
15. ابن عاشور، محمد ابن طاهر، التحرير و التنوير، بي نا، بي جا، بي تا.
16. ابن عبد البر، أبو عمر يوسف بن عبد الله بن محمد النمري القرطبي، الاستيعاب فى معرفة الأصحاب، تحقيق، على محمد البجاوى، دار الجيل، بيروت، 1412ق./1992م، چ اول.
17. ابن عبد البر، أبي عمر يوسف بن عبد الله بن محمد النمري القرطبي، جامع بيان العلم و فضله، تحقيق، أبو عبد الرحمن فواز أحمد زمرلي، مؤسسة الريان، دار ابن حزم، بي جا، 1424ق./2003م، چ اول.
18. ابن عجيبه، احمد ابن محمد، البحر المديد في تفسير القرآن المجيد، انتشارات عباس زکي، قاهره، 1419 ق.
19. ابن فارس بن زكريا، أبي الحسين أحمد، معجم مقاييس اللغة، المحقق، عبد السلام محمد هارون، اتحاد الكتاب العرب، بی جا، 1423ق.
20. ابن قيم الجوزية، محمد بن أبي بكر أيوب الزرعي أبو عبد الله، إعلام الموقعين عن رب العالمين، تحقيق، طه عبد الرءوف سعد، دار الجيل، بیروت، 1973م.
21. ابن كثير الدمشقى، أبو الفداء اسماعيل بن عمر، الباعث الحثيث في اختصار علوم الحديث، بي جا، بي تا.
22. همو، البداية و النهاية، دار الفكر، بيروت، 1407/ 1986م.
23. ابن منده الأصفهاني، الفوائد، تحقيق، مسعد عبد الحميد، طنطا، دار الصحابة للتراث، بي جا، 1412ق، چ اول.
24. ابن منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، دار صادر، بيروت، 1414ق، چ سوم.
25. أبو رية، محمود، اضواء على السنة المحمدية، نشر البطحاء، بی جا، بی تا، چ پنجم.
26. همو، شيخ المضيرة أبوهريرة، منشورات مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، بيروت، سوم، بی تا، چ سوم.
27. أحمد بن حنبل، أبو عبدالله الشيباني، فضائل الصحابة، تحقيق، د. وصي الله محمد عباس، مؤسسة الرسالة بیروت، 1403ق، چ اول.
28. همو، أبو عبدالله الشيباني، مسند الإمام أحمد بن حنبل، مؤسسة قرطبة، القاهرة، بي تا.
29. الأصبهاني، أحمد بن عبد الله بن أحمد أبو نعيم، الضعفاء، تحقيق، فاروق حمادة، دار الثقافة الدار البيضاء، بي جا، 1405ق، چ اول.
30. ألباني، محمد ناصر الدين بن الحاج نوح، سلسلة الأحاديث الضعيفة والموضوعة وأثرها السيئ في الأمة، دار المعارف، الرياض، 1412 ق، چ اول.
31. امين عاملي، سيد محسن، اعيان الشيعه، دارالتعارف المطبوعات، بيروت، بي تا.
32. الأميني النجفی، عبد الحسین احمد، الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، دار الكتاب العربي، بيروت، 1397ق، چ چهارم.
33. اندلسي، ابو حيان محمد بن يوسف، البحر المحيط في التفسير، دارالفکر، بيروت، 1420ق.
34. بحراني، سيد هاشم، البرهان في تفسير القرآن، بنياد بعثت‏، تهران، 1416ق.
35. البسوى، أبو يوسف يعقوب بن سفيان، كتاب المعرفة و التاريخ، تحقيق، اكرم ضياء العمرى، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1401ق، چ دوم.
36. البغدادي، محمد بن حبيب، كتاب المنمق فى اخبار قريش، تحقيق، خورشيد احمد فاروق، عالم الكتب، بيروت، 1405ق، چ اول.
37. البلاذرى، أحمد بن يحيى بن جابر، جمل من انساب الأشراف، تحقيق، سهيل زكار و رياض زركلى، دار الفكر، بيروت، 1417ق، چ اول.
38. بيضاوي، عمر بن محمد، انوار التنزيل و اسرار التاويل، دارالفکر، بيروت، 1416ق.
39. بيهقي، أبو بكر أحمد بن الحسين بن علي بن موسى، السنن الكبرى، تحقيق، محمد عبد القادر عطا، مكتبة دار الباز، مكة، 1414ق.
40. نويسندگان، دايرة المعارف قرآن لايدن، ترجمه و نقد مدخل «صحابه».
41. الترمذي، حافظ ابي عيسي محمد بن عيسي سوره، سنن ترمذي، تحقيق، عبدالوهاب عبداللطيف، دار الفکر للطباعه و النشر، بیروت، 1403ق.
42. الجكني الشنقيطي، محمد الأمين بن محمد المختار بن عبد القادر، أضواء البيان في إيضاح القرآن بالقرآن، دار الفكر للطباعة و النشر و التوزيع، بيروت، 1415 ق.
43. الحاكم النيشابوري، محمد بن عبدالله أبو عبدالله، المستدرك على الصحيحين، تحقيق، مصطفى عبد القادر عطا، دار الكتب العلمية، بیروت، 1411ق، چ اول.
44. همو، معرفة علوم الحديث، مکتبه العلميه، مدينه، 1379.
45. حرّ عاملى، وسائل‏الشيعة، مؤسسه آل البيت عليهم‏السلام، قم، 1409ق.
46. حسينى استرآبادى‏، سيد شرف الدين على، تأويل الآيات الظاهرة، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسين حوزه علميه‏، قم، 1409ق.
47. حسيني الأستر آبادي، ميرداماد محمد باقر، الرواشح السماوية، غلامحسين قيصريه ها، نعمة الله الجليلي، دار الحديث للطباعة والنشر، بي جا، 1422ق./1380ش، چ اول.
48. حسيني الواسطي الزبيدي الحنفي، محب الدين ابي فيض السيد محمدمرتضي، تاج العروس من جواهر القاموس، دار الفکر، بيروت، 1414ق، چ اول.
49. الحكيم، السيد محمد تقي، الأصول العامة للفقه المقارن، مؤسسة آل البيت عليهم السلام للطباعة والنشر، بی جا، 1979م، چ دوم.
50. خطيب بغدادي، احمد بن علي، الکفايه في علم الروايه، دار الکتب العليمه، بيروت، 1409ق.
51. خوئي، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحديث، بی جا، 1413ق./ 1992م، چ پنجم.
52. الخوارزمي، الموفق بن احمد بن محمد، المناقب، تحقيق، الشيخ مالك المحمودي، مؤسسة النشر الإسلامي التابعة لجماعة المدرسين، قم، 1414ق، چ دوم.
53. ديلمى، حسن بن ابى الحسنبی، إرشادالقلوب، انتشارات شريف رضى، بی جا، 1412ق.
54. ذهبى، محمد بن احمد، تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير و الأعلام، تحقيق، عمر عبد السلام تدمرى، دار الكتاب العربى، بیروت، 1413ق، چ دوم.
55. همو، تذكرة الحفاظ، تحقيق، زكريا عميرات، دار الكتب العلمية، بیروت، 1419ق، چ اول.
56. ذهبی، محمد حسین، التفسیر و المفسرون، آوند دانش، تهران، 1425ق، چ اول.
57. همو، روات الثقات، دار البشائر الاسلاميه، بيروت، 1421ق.
58. همو، ميزان الاعتدل في نقد الرجال، دار الکتب العلميه، بيروت، 1416ق.
59. راغب اصفهانى، حسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن‏، تحقيق، صفوان عدنان داودى‏، دارالعلم / الدار الشامية، بيروت/ دمشق، 1412ق، چ اول.
60. رضوي، سيدمرتضي، آراءعلماوالمسلمين في التقية والصحابة والصيانة القرآن الکريم، الارشاد، بيروت، 1409ق.
61. زمخشرى، محمود، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل‏، دارالکتب العربي، بیروت،1407ق، چ سوم.
62. سبحانی تبريزي، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، بي نا،بي جا، بي تا.
63. سخاوي، شمس الدين، فتح المغيث في شرح الفيه الحديث، دار الکتب العلميه، بيروت، 1414ق.
64. سمرقندى، نصربن محمد بن احمد، بحرالعلوم‏، بي جا، بي تا.
65. سيوطى، تدريب الراوي في شرح تقريب النووي، دار الکتب الحديث، بي جا، بي تا.
66. سيوطي، جلال الدين، الإتقان في علوم القرآن، تحقيق، سعيد المندوب، دار الفكر، لبنان، 1416ق، چ اول.
67. الشافعي المصري، ابن الملقن سراج الدين أبو حفص عمر بن علي بن أحمد، البدر المنير في تخريج الأحاديث و الأثار الواقعة في الشرح الكبير، تحقیق، مصطفى أبو الغيط، عبدالله بن سليمان و ياسر بن كمال، دار الهجرة للنشر والتوزيع، الرياض، 1425ق./2004م، چ اول.
68. شهيد ثاني، زين الدين عاملي، الدراية في علم مصطلح الحديث، بي نا، بي جا، بي تا،
69. همو، الرعاية في علم الدراية، کتابخانه آيت الله مرعشي نجفي، قم، 1413ق.
70. الشوشتري، القاضي نور الله، الصوارم المهرقة، مطبعة النهضة، طهران، 1367ق.
71. الصالحى الشامى، محمد بن يوسف، سبل الهدى و الرشاد فى سيرة خير العباد، تحقيق عادل احمد عبد الموجود و على محمد معوض، دار الكتب العلمية، بيروت، 1414ق، چ اول.
72. الصدوق، محمّد بن على بن بابويه قمّى، الأمالي،‏ المكتبة الإسلامية، تهران، 1404ق، چ چهارم.
73. همو، الخصال، مؤسسة النشر الإسلامي، قم، 1403ق.
74. همو، عيون أخبار الرضا7، دار العالم للنشر (جهان)، بی جا، 1378ق.
75. الصفار، محمد بن حسن بن فروخ، بصائر الدرجات، مكتبة آية الله المرعشي النجفي، قم، ‏1404ق، چ دوم.
76. طباطبايي، محمدحسين، الميزان في تفسير القرآن، انتشارات الاسلامي، قم، 1417ق.
77. الطبراني، ابی القاسم سلیمان بن احمد، معجم الاوسط، تحقيق، قسم التحقيق بدار الحرمين، دار الحرمين للطباعة والنشر والتوزيع، بي جا، 1415ق./ 1995م.
78. طبرسى، ابو منصور احمد بن على، الاحتجاج، نشر مرتضى، مشهد، 1403ق‏.
79. طبرسي، أمين الإسلام، إعلام الورى، دارالكتب الإسلامية، طهران، بی تا.
80. طوسى، ابو جعفر محمد بن حسن‏، الأمالي، دارالثقافة، قم، 1414ق.
81. همو‏، التبيان في تفسير القرآن، دار احياء التراث العربى‏، بیروت، بي تا.
82. المقريزى، تقى الدين أحمد بن على، إمتاع الأسماع، تحقيق، محمد عبد الحميد النميسى، دار الكتب العلمية، بیروت، 1420ق، چ اول.
83. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتي، انتشارات لاهيجي، قم، 1380.
84. النوري، السيد أبو المعاطي، موسوعة أقوال دارقطني، بي نا، بي جا، بي تا.
85. الهاشمي البصري، محمد بن سعد بن منيع، الطبقات الكبرى، تحقيق، محمد عبد القادر عطا، دار الكتب العلمية، بیروت، 1410ق، چ اول.
86. واحدى، على بن احمد، أسباب نزول القرآن، دار الكتب العلمية، بيروت، 1411 ق، اول.
87. واعظ خرگوشى، ابو سعيد، شرف النبى، تحقيق، محمد روشن، تهران، بابك، 1361ش.
88. يعقوبى، احمد بن أبى يعقوب بن جعفربن وهب واضح، تاريخ اليعقوبى، دارصادر، بیروت، بى تا.
Encyclopaedia of the Qurān / Jane Dammen McAuliffe, general editor. Published: Leiden : Brill, 2001-2006.